محمد ابن خفیف شیرازی

شیخ ابو عبداله محمد ابن خفیف بن اسکشفاذ شیرازی یا ابوعبدالله بن خفیف (وفات ۳۷۱ ه‍. ق) که به شیخ الاسلام، «شیخ المشایخ» و «شیخ کبیر» شهرت دارد. وی از مشایخ و عرفای قرن سوم و چهارم هجری و از عارفان و مشایخ بزرگ صوفیه و مؤسس سلسله خفیفییه است. طریقت وی بر مجاهدت بوده و پیوسته به ریاضت های سخت و طاعات و عبادات می پرداخت.

عرفان وی از نظر عملی با زهد و ریاضت و در عین حال التزام به احکام و فرایض دینی همراه بوده و از لحاظ نظری و فکری اساس آن بر تطبیق طریقت با شریعت بوده است.

پدرش خفیف نام داشت و در سپاه عمرو لیث صفاری خدمت می‌کرد. او با دختر یکی از بزرگان کرّامیه در نیشابور ازدواج کرد. به شهادت متون عرفانی، مادرش پارسا و پرهیزکار بود و در زمره زاهدان و عارفان قرار داشت. احتمالاً ابن خفیف در سال ۲۶۹ هجری قمری در شیراز به دنیا آمد و به توصیه مادرش به صوفیه پیوست. درگذشت او در سال ۳۷۱ هجری قمری اتفاق افتاده‌است. پس از مرگ، او را در وسط خانقاه و رباط خود او پشت بازار وکیل در شیراز دفن کردند.

ابن خفیف نزد استادان متعددی در تصوف، حدیث، فقه و کلام تلمذ کرد. او از جمله عارفانی بود که به کسب علوم ظاهر نیز اهمیت زیادی می‌داد و به همین سبب در میان اهل علوم مختلف صاحب اعتبار بود.

ابوطالب خزرج بغدادی، ابوالحسن اشعری، رویم بن احمد، ابوالحسین بندار شیرازی و ابوالحسن مزیّن از جمله استادان او بوده‌اند.

وی با مشایخ زیادی نیز مصاحبت داشت که از جمله می‌توان به ابن عطا، شبلی، حسین بن منصور حلّاج، جریری، طاهر مقدسی، ابو عمرو دمشقی، کتّانی، یوسف بن حسین رازی، ابوالحسین مالکی و ابوالحسین درّاج اشاره کرد.

وی مرجع و مقتدای اهل طریقت و حقیقت، و سر سلسله فرقه خفیفیه، یکی از فرق صوفیه می‌باشد. از استادان، مصاحبان و اقوالش مشخص می‌شود که مشرب عرفانی او از مشی عرفانی جنید و پیروانش متأثر بود. از این رو، وی می‌کوشید معاملات و سخنانش با شریعت کاملاً سازگار باشد و صوفیانی را که در این مسیر حرکت نمی‌کردند نکوهش می‌کرد. حلّاج از جمله کسانی بود که برخی از اقوال و اشعارش با انتقاد ابن خفیف روبرو شد.

وی سفارش می‌کرد در تصوف از این پنج استاد پیروی شود: حارث محاسبی، جنید بغدادی، رویم، عمرو بن عثمان مکی و ابوالعباس بن عطا.^[۶]

نوشته‌اند که به آن جهت او را خفیف می‌گفته‌اند که سبکبار و سبک‌حساب و سبک‌روح و سبک‌غذا بوده‌است، افطار و خوراک شبانه روز او، هفت دانه مویز بوده‌است.

وی در شیراز نزد ابوالعباس احمد بن یحیی، مؤئل جصّاص و جعفر حذّاء به کسب علوم عرفانی پرداخت. به حجاز، عراق، شام و فلسطین سفر نمود و چند بار به سفر حج رفت. پس از آن در شیراز اقامت گزید و به تعلیم و ارشاد طالبان و مریدان پرداخت.

آرامگاه وی در محله در شاهزاده، در پشت بازار وکیل و در کنار آب انبار وکیل واقع شده است.

آرامگاه او در خانقاهی که در سال ۳۷۱ه. ساخته شده ، قرار دارد. در قرون گذشته مزار شیخ در محوطه وسیعی بوده که زمانی خانقاه و زمانی گورستان بوده است. در قرن ۶ه.ق زنگی بن موردود(حک.۵۶۶ه.ق) آرامگاه شیخ را مجدداً ساخت و چند قطعه زمین را بر آن وقف کرد. در زمان کریم خان زند(حک۱۱۶۲-۱۱۹۳) گورستان خفیف و قسمتی از خانقاه مسطح شد و به میدان توپخانه و بازار و ارگ تبدیل شد و فقط قبر شیخ در کوچه پشت میدان توپخانه در اتاق کوچکی باقی ماند و بر سر قبرش نیز حجره کوچکی ساخته شد.

پس از اینکه در دوره پهلوی قسمتی از میدان توپخانه را برای ساختن دبیرستان شاپور اختصاص دادند، خانقاه شیخ در شمال شرقی مدرسه واقع شد و تنها راه ورود به آن کوچه ای در شمال بازار وکیل بود. در سال ۱۳۳۷ تعمیراتی از سوی اداره باستان شناسی فارس در آن صورت گرفت. اتاقی که سنگ قبر شیخ در آن قرار داشت، حدود ۳۰ سانتی متر بالا آورده شد و با کاشی فیروزه ای فرش گردید.

همچنین برای تهویه فضا و روشنایی اتاق، پنجره ای نصب کردند و کف اتاق ورودی را با کاشی های سیمانی پوشاندند. برای ورود به مقبره نیز در محکم و مناسب نصب کردند. نقشه ساختمان جدید توسط مهندس فرزان مهر و زیر نظر مهندس فروغی تهیه و طرح ریزی شده بود. هم اینک سطح مقبره شیخ در حدود ۴۵ سانتی متر بالا آمده و طول و عرض یکسان به اندازه ۱۴۰ سانتی متر دارد. ساختمان جدید آجری که بر فراز آرامگاه واقع شده ، سه پله از سطح زمین بالاتر است.

در کنار ورودی نیز بنایی آجری وجو دارد که کتابخانه این بناست و عمود بر آن نیز در جبهه مقابل ورودی دو اتاق وجود دارد که متعلق به نگهبان بناست. در دو سوی آرامگاه دو باغچه وجود دارد که فضای میان آنها راهی است که به آرامگاه ختم می شود.

در کنار در اتاق نگهبانی، در ضلع غربی، ایوانی با چند رواق وجود دارد که در یکی از آنها یک محراب سنگی وجود دارد. بر اساس اطلاعات تذکره ها، اشخاصی که در اطراف آرامگاه ابوعبدالله خفیف به خاک سپرده شده بودند، عبارتند از: شیخ حسین بن محمدبن احمد معروف به بازیار(۳۹۱) ، شیخ ابی احمد فضل بن محمد معروف به ابی احمد کبیر(۳۷۷م)، شیخ ابی احمد فضل بن علی معروف به ابی احمد ضغیر (۳۸۴) که هم اینک اثری از آنها نیست.

ابن خفیف از جمله عارفانی بود که در تألیف و تصنیف آثار علمی و عرفانی پرکار بود. عطار می‌نویسد در هر چهل روز تصنیفی می‌ساخت در غوامض و دقایق و در علم ظاهر نیز تصانیف بسیار داشت. حدود سی اثر از ابن خفیف برشمرده‌اند که در علوم مختلف و از جمله دربارهٔ مباحث و مبانی عرفانی نوشته شده‌است.

ابن خفیف صاحب تألیفاتی است که برخی آن را شامل تألیفات مفصل و تألیفات مختصر می دانند. تألیفات مفصل وی عبارتند از: شرف الفقر، جامع ارشاد، الاستذکار، الفصول فی الاصول، المنطعین، الجوع و ترک الشهوات ، لبس المرقعات، الاعانه، اختلاف الناس فی الروح، المعراج، الرد علی ابن سالم، الرد علی بن زینان، الاعتقاد، المنهج فی الفقه. تألیفات مختصر وی عبارتند از: الاقتصاد، اللوامع، المفردات، المشیخه، فضل التصوف، الفرق بین التقوی و التصوف، الاستدراج و الاندراج، الجمع و التفرقه ، بلوی الانبیاء، المحبه، الوّد و الالفۀ، رسائل علی بن سهل ، السماع و معرفۀ الزوال. آن چه که هم اینک از آثار وی در دست می باشد، دو رساله کوتاه است به نام های «وصیۀ ابن خفیف» و «معتقد ابن خفیف» که به چاپ رسیده است. نسخه ای از کتاب«الاقتصاد» وی نیز در کتابخانه پرتو پاشا ترکیه موجود است. شرحی از کتاب« معتقد ابن خفیف» نیز با عنوان «الفوائد العماریه فی القواعد الاعتقادیه» در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد.

گفتنی است همه آثار ابن خفیف شیرازی برای اولین بار در یک مجموعه دو جلدی توسط معین کاظمی‌فر (دانشگاه شیراز، ایران) با همکاری و مقدمه‌ای از فلورین زوبیروی (دانشگاه شیلر ینا، آلمان) منتشر شده است. این مجموعه دو جلدی شامل تمامی آثار باقی‌مانده ابن خفیف می‌باشد. که عبارتند از ۷ اثر شامل اوصاف القلوب، الاقتصاد، وصیت، المعتقد، شرف الفقراء، فضل التصوف و یادداشت های ابن خفیف بر یک مجموعه دعا.

کاظمی‌فر در تلاش بوده است تا یک نسخه کامل از آثار ابن خفیف ارائه دهد. دو جلدی که توسط معین کاظمی‌فر ارائه شده است، علاوه بر اوصاف القلوب به زبان عربی، شامل آثار باقی‌مانده ابن خفیف (متوفی ۳۷۱ هجری/۹۸۲ میلادی) به زبان عربی اصلی و همچنین ترجمه های فارسی که توسط خود او یا دیگران انجام شده است، می‌باشد.

جلد اول شامل نسخه تصحیح شده موسوم به اوصاف القلوب است(درباره نام واقعی این اثر تردید وجود دارد)، در حالی که جلد دوم  آثار کوچک‌تر را ارائه می‌دهد. در مواردی که ترجمه‌های فارسی کهن موجود است، متون همراه با ترجمه ارائه شده‌اند، مانند معتقد ابن خفیف و وصیت ابن خفیف که ترجمه‌های فارسی آنها توسط شیمل تصحیح شده است. متون متوسط، مانند الاقتصاد(تصحیح فلورین زوبیروی) و فضل التصوف (تصحیح فاطمه علاقه و کاظم برگ نیسی) برای اولین بار توسط کاظمی‌فر به فارسی ترجمه شده‌اند. شرف الفقراء(تصحیح فاطمه علاقه) که تنها ترجمه فارسی آن موجود بوده است، نیز در جلد دوم ارائه شده است. علاوه بر این، یادداشت های ابن خفیف بر مجموعه‌ای از دعاهای منقول که توسط فلورین زوبیروی گردآوری شده، در پیشگفتار جلد اول گنجانده شده است.

رساله موسوم به اوصاف القلوب

این متن که در آرشیو کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، به ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی نسبت داده شده و با عنوان اوصاف القلوب نامگذاری شده است. حجم و محتوای این متن بسیار فراتر از دیگر آثار شناخته‌شده ابن خفیف است (مقدمه، ص. ۴). کاظمی‌فر اشاره می‌کند که در حالی که آنماری شیمل این متن را در مقدمه آلمانی‌زبان خود بر زندگی‌نامه دیلمی نادیده گرفته است، کارل بروکلمان آن را در تاریخ ادبیات عرب (مجلد مکمل ۱، ویرایش دوم، لیدن، ۱۹۹۶، ص. ۳۵۹) در میان آثار «منسوب» به ابن خفیف ذکر کرده است (مقدمه، ص. ۳). از سوی دیگر، فؤاد سزگین به سه اثر از ابن خفیف اشاره می‌کند که نسخه‌های خطی آنها موجود است اما اوصاف القلوب را ذکر نکرده است (GAS، لیدن، ۱۹۶۷، جلد ۱، ص. ۶۶۴).

معین کاظمی‌فر در مقاله‌ای، سه دسته دلیل ارائه کرده است تا نشان دهد که رساله موسوم به اوصاف القلوب واقعاً توسط ابن خفیف نوشته شده است. تحلیل کاظمی‌فر سه دلیل را برای تأیید انتساب این اثر به ابن خفیف ارائه می‌دهد. اول، او به بررسی اسناد (زنجیره‌های نقل) می‌پردازد که افرادی را شناسایی می‌کند که احادیث مذکور در اوصاف القلوب را نقل کرده‌اند (مقدمه، ص. ۸). دوم، او به چند شباهت ادبی اشاره می‌کند. سوم، او سفرهایی را که در متن ذکر شده است با روایت‌های سفر موجود در سیره دیلمی مرتبط می‌کند.

یکی از شاگردان او به نام ابوالحسن دیلمی کتابی دربارهٔ سیره استاد خود به نام «سیرت ابوعبدالله» نوشت. این کتاب که به زبان عربی بوده در سده هشتم و نهم هجری قمری با ترجمه رکن الدین یحیی بن جنید شیرازی به فارسی درآمد. آن ماری شیمل این ترجمه را به همراه دو رساله کوتاه از ابن خفیف تصحیح و چاپ کرده‌است.